Szabelewski (Shabelevsky, Shabelewski) Jerzy (Yurek) (1910–1993), tancerz, choreograf, baletmistrz, nauczyciel tańca.
Ur. 30 X w Warszawie.
S. uczył się od ok. r. 1919 tańców klasycznego, ludowego i charakterystycznego, m.in. u Edmunda Sochy i Bonifacego Śliwińskiego, w szkole baletowej przy Operze Warszawskiej (od r. 1920 Szkoła Artystyczno-Baletowa przy Teatrze Wielkim). Na dorocznych popisach szkolnych w Teatrze Wielkim w l. 1925–6 został dostrzeżony przez krytykę, choć wskazywano też na niedostatki w zakresie jego «poczucia rytmu, sprężystości i gibkości» („Rzeczpospolita” 1926 nr z 2 VII). Przerwał naukę i w r. 1927 został zaangażowany przez Wacława Wierzbickiego do baletu Teatru Polskiego w Katowicach.
Ok. r. 1928 wyjechał S. z Polski i w l. 1928–32 doskonalił umiejętności pod kierunkiem Bronisławy Niżyńskiej, tańcząc w corps de ballet zespołów, z którymi współpracowała: Les Ballets Ida Rubinstein (1928–9 w Paryżu i Mediolanie) oraz Ballets d’Olga Spessivtzeva (1930 w Londynie), a także Ballets Russes de Bronislava Nijinska (1932 w Paryżu). Rozkwit kariery scenicznej S-ego rozpoczął się w r. 1932. Jako solista Ballets Russes de Monte Carlo (R. Bluma i W. de Basil) tańczył m.in. w USA (1933–6) i Europie. Uznano, że był «tancerzem pięknie uformowanym we wszystkich dziedzinach, szczególnie zaś celującym w tańcu charakterystycznym» (Irving Deakin, „Ballet Profile”, New York 1936). W l. 1936–8 występował jako pierwszy tancerz Ballets Russes du Colonel de Basil; odbył wtedy tournées po Australii (1936/7, 1938) i Ameryce Południowej. Gościnnie, jako pierwszy tancerz, występował w r. 1939 w Ballets Russes de Monte Carlo Bluma. Tańczył główne role w choreografiach, m.in.: M. Fokina („Tańce połowieckie” z opery „Kniaź Igor” A. Borodina, „Szeherezada” M. Rimskiego-Korsakowa), G. Balanchine’a („La Concurrence” G. Aurica, „Suites de dances” M. Glinki, „Cotillon” E. Chabriera), Niżyńskiej („Les Noces” I. Strawińskiego) i L. Massine’a („Scuolla di Ballo” L. Boccheriniego w oprac. J. Français, „La Boutique Fantasque” G. Rossiniego w aranżacji O. Respighiego, „Les Présages” do V Symfonii P. Czajkowskiego, „Symfonia fantastyczna” H. Berlioza). Budził uznanie zwłaszcza wyrazistymi kreacjami postaci charakterystycznych: Mistrza ceremonii („Cotillon”), Wodza Połowców („Tańce połowieckie”) oraz Niewolnika („Szeherezada”), którą to rolę «zatańczył bez żadnej próby, w nagłym zastępstwie, nauczywszy się jej z długiej i bacznej obserwacji» (B. Mamontowicz-Łojek). Od r. 1939 występował S. wyłącznie gościnnie; z Sonią Wójcikowską odbył pod koniec t.r. krótkie tournée po USA. Na początku r. 1940 w Nowym Jorku, w inauguracyjnym sezonie Ballet Theatre, zatańczył z Wójcikowską główną rolę w Ode to Glory z muzyką Fryderyka Chopina („Polonez” A-dur op. 40, zwany „Polonaise militaire”) we własnym układzie choreograficznym. Występy te spotkały się z chłodnym przyjęciem, natomiast jego interpretacja Colina („La Fille Mal Gardée” P. L. Hertela, choreografia Niżyńskiej) przyniosła mu miano jednego z najlepszych tancerzy sezonu.
Od r. 1942 mieszkał S. w Argentynie. Przyjmowany entuzjastycznie, tańczył okresowo w Teatro Colón w Buenos Aires we wznowieniach baletów z repertuaru Ballets Russes oraz w nowych baletach, m.in. „Concierto de Mozart” Balanchine’a (1942). W r. 1944 przeniósł się do Brazylii i zamieszkał w Rio de Janeiro; wystawił tam kilkakrotnie Ode to Glory, przeznaczając dochód na pomoc polskim uchodźcom. Pozował w tym czasie Augustowi Zamoyskiemu do pomnika Chopina, odsłoniętego w Rio de Janeiro w piątą rocznicę wybuchu wojny. Po podpisaniu bardzo korzystnego kontraktu, tańczył w Rio de Janeiro w l. 1944–6 w Copacabana Casino. W r. 1948 występował w Teatro Argentino w La Plata w Argentynie, a także na prestiżowym Jacob’s Pillow Dance Festiwal w Becket w USA. W l. 1949–51 występował we Włoszech; był choreografem, baletmistrzem i tancerzem kolejno w Teatro alla Scala (La Scala) w Mediolanie, Teatro La Fenice w Wenecji oraz Teatro della Pergola i Teatro Comunale we Florencji. W r. 1951 w Rzymie zagrał Fauna w filmie „Quo vadis” (wg Henryka Sienkiewicza, reż. M. LeRoy); jego rola nie została ostatecznie wykorzystana. Wrócił następnie do Brazylii i w r. 1955 był pierwszym tancerzem zespołu baletowego Teatro Municipal w Rio de Janeiro. Wkrótce potem przeniósł się do Australii. T.r. w Borovansky Ballet w Melbourne odbyła się prapremiera baletu Fifth Symphony. Les Présages (muz. Czajkowski) w choreografii S-ego i z jego główną rolą Młodego Muzyka. W r. 1956 balet został tamże wznowiony; prawdopodobnie miał wtedy miejsce jeden z ostatnich występów scenicznych S-ego. Recenzenci wysoko ocenili jego talent wykonawczy, choć stworzonej przez niego choreografii wytknęli zbytnie podobieństwo do układu oryginalnego baletu Massine’a. Następnie S. mieszkał ponownie w Ameryce Południowej; w Urugwaju w l. 1957–65 był dyrektorem Cuerpo de Ballet del Instituto Servicio Oficial de Difusión Radiotelevisión y Espectáculos w Montevideo. W r. 1967 pracował w Nowej Zelandii; był baletmistrzem New Zealand Ballet w Wellington.
W r. 1969 osiadł S. ostatecznie w Brazylii. Powierzono mu opiekę choreograficzną i baletmistrzowską nad studenckim zespołem Grupo de Dança Contemporânea da Universidade Federal da Bahia w Salvador. W r. 1970 łączył te obowiązki z pracą choreografa Corpo de Baile de Teatro Municipal w Rio de Janeiro. W l. 1971–5 odnosił sukcesy jako dyrektor, choreograf i baletmistrz nowo powstałego Corpo de Baile da Fundaçao Teatro Guaíra w Kurytybie. Wykształcił profesjonalny zespół, dla którego tworzył układy choreograficzne z baletów m.in. do muzyki J. S. Bacha: Luz (wyst. 1971, wznowiony – 1974) i Paixões Rebeldes (wyst. 1975) oraz do muzyki M. Nobre’a Mosaicos (wyst. 1975). Prowadził też w Kurytybie Curso de Danças Clássicas; od r. 1973 udzielał (codziennie) lekcji tańca. Działalność zawodową zakończył w r. 1975 i odtąd żył w Kurytybie w ubóstwie i zapomnieniu. Zmarł 20 XII 1993 w Kurytybie i tam został pochowany.
S. rodziny nie założył.
W r. 2002 zorganizowano w Kurytybie konkurs baletowy imienia S-ego. W r. 2004 powstał film dokumentalny „Shabelewski” (reż. N. Lopes), w którym m.in. została wykorzystana jego rola Fauna, niewłączona do filmu „Quo vadis” z r. 1951; premiera odbyła się w r. 2005 w Museu de Arte de Brasília w Brasilii. Tamże w r. 2005 miała miejsce wystawa fotograficzna ukazująca role S-ego, ze zbiorów A. Coelho.
Balet. Encyklopedija, Moskva 1981; Cohen-Stratyner B. N., Biographical Dictionary of Dance, New York–London 1982; Craine D., Mackrell J., The Oxford Dictionary of Dance, New York 2000; Enc. Muzycz., X; International Dictionary of Ballet, Red. M. Bremser, Detroit 1993 II; Koegler H., The Concise Oxford Dictionary of Ballet, New York 1987; Turska I., Przewodnik baletowy, Kr. 1989; 25 Years of American Dance, Red. D. Hering, New York 1951; – Dolin A., The Sleeping Ballerina. The Story of Olga Spessivtzeva, London 1966; Kossakowska-Szanajc a Z., Kossakowski E., August Zamoyski, W. 1974 (ilustr.); Leite Z. C., Gemael R., Escola de Dança Teatro Guaíra: Cinqüenta Anos de Arte e Cidadania, Curitiba 2008; Mamontowicz-Łojek B., Terpsychora i lekkie muzy. Taniec widowiskowy w Polsce w okresie międzywojennym 1918–1939, Kr. 1972 (ilustr.); taż, Polskie szkolnictwo baletowe w okresie międzywojennym, W. 1978; Walker K. S., De Basil’s Ballets Russes, London 1982; – Brillant Dancing. Ballet Season, „The Argus” 1938 nr z 7 X; Gordon A., Yourek Shabelewski, „Dancing Times” 1976 nr 4 s. 358–9 (ilustr.); Ostrowski-Naumhoff J., Popis miejskiej szkoły baletowej, „Kur. Warsz.” 1926 nr z 11 VII; tenże, Popis szkoły baletowej opery warszawskiej, tamże 1925 nr z 2 VII; – National Library of Australia w Canberze: Repertuary, listy i fot. S-ego; New York Public Library: Dance Collection of the Performing Arts Research Center (fot., listy); – Mater. (zdjęcia, plakaty, filmy) i wspomnienia Ary Coelho z Kurytyby.
Barbara Krzemień-Kołpanowicz